Το στολίδι της Πάρου μας και ολόκληρου του Αιγαίου, ο Ναός που πρωτοαντικρίζεις όταν το πλοίο δένει στο λιμάνι της Παροικιάς και σε γεμίζει αγαλλίαση… Ένα από τα σπουδαιότερα καλοδιατηρημένα παλαιοχριστιανικά μνημεία που βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια και μάλιστα το μεγαλύτερο σε μέγεθος.
Το όνομα
Υπάρχουν δύο ονομασίες για το ναό: "Καταπολιανή" και "Εκατονταπυλιανή". Μέχρι πριν λίγα χρόνια, επικρατούσε η άποψη ότι το πραγματικό όνομα του ναού είναι το πρώτο, και τούτο γιατί βρισκόταν "κατά την πόλιν", προς το μέρος δηλαδή της αρχαίας πόλης, και ότι το δεύτερο είναι δημιούργημα των λογίων του 17ου αιώνα, που θέλησαν να δώσουν με αυτό περισσότερη μεγαλοπρέπεια στο ναό.
Άλλωστε, η παράδοση που διασώζεται μέχρι σήμερα σχετικά με την ονομασία Εκατονταπυλιανή έχει ως εξής: "Ενενήντα εννέα φανερές πόρτες έχει η Καταπολιανή. Η εκατοστή είναι κλειστή και δεν φαίνεται. Θα φανεί η πόρτα αυτή και θα ανοίξει, όταν οι Έλληνες πάρουν την Πόλη"… Πάντως, οι νεότερες έρευνες απέδειξαν ότι και οι δύο αυτές ονομασίες είναι σύγχρονες και βρίσκονταν σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αιώνα.
Η ίδρυση
Ανάλογες παραδόσεις επικρατούν και για την ίδρυση της Εκατονταπυλιανής, Η πρώτη μας αναφέρει ότι, όταν η Αγία Ελένη, μητέρα του πρώτου χριστιανού αυτοκράτορα Μέγα Κωνσταντίνου, πήγαινε στην Παλαιστίνη για να βρει τον Τίμιο Σταυρό, ήλθε με το πλοίο της στην Πάρο. Κοντά στο λιμάνι, στη θέση που βρίσκεται σήμερα η Εκατονταπυλιανή, υπήρχε τότε ένας μικρός ναός όπου και προσευχήθηκε κι έκανε ένα τάμα: Αν βρει τον Τίμιο Σταυρό, να κτίσει στη θέση αυτή έναν μεγάλο ναό.
Η προσευχή της εισακούστηκε, βρήκε τον Τίμιο Σταυρό και, πραγματοποιώντας το τάμα της, ανήγειρε αυτόν τον μεγαλόπρεπο ναό. Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι η Αγία Ελένη δεν πρόφτασε να πραγματοποιήσει την υπόσχεσή της και το τάμα της το πραγματοποίησε ο γιος της, Μέγας Κωνσταντίνος.
Στην διαδικασία αναπαλαίωσης της Εκατονταπυλιανής από το 1959 έως το 1965, την οποία πραγματοποίησε ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος, αποδείχθηκε ότι οι παραδόσεις είναι σωστές μιας ο ναός υπήρχε στο σημείο από τον 4ο αιώνα, δηλαδή δύο αιώνες πριν την εποχή του Ιουστινιανού.
Ο Ναός
Η αρχική μορφή της Εκατονταπυλιανής ήταν μια σταυρική ξυλόστεγη βασιλική, η οποία από κάποια αιτία, πιθανώτατα πυρκαγιά, καταστράφηκε και ο Ιουστιανιανός την ανακατασκεύασε με το νέο ρυθμό της εποχής του, δηλαδή με θόλους και τρούλο. Κατά τις εποχές της φραγκοκρατίας και της τουρκοκρατίας δοκίμασε πολλές καταστροφές και λεηλασίες προπάντων το 1537 από τον Χαρεϊντίν Μπαρμπαρόσα.
Την μεγαλύτερη όμως καταστροφή έπαθε ο ναός κατά τους σεισμούς το 1733, κατά τους οποίους κατέρρευσαν ο βόρειος και ο δυτικός θόλος και μέρος του τρούλου. Κατά την επισκευή του, στην οποία σημαντική οικονομική συμμετοχή είχε και ο Παριανός ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας Νικόλαος Μαυρογένης, έγιναν για την στερέωσή του πολλές προσθήκες, και μέσα και έξω από το ναό, οι οποίες παραμόρφωσαν τελείως την επιβλητική μορφή του. Ο Αναστάσιος Ορλάνδος, όμως, το 1965 με την αναπαλαίωση του ναού τον επανέφερε στην Ιουστιάνεια μορφή του.
Στο ιερό εικονοστάσιο που χωρίζει τον κυρίως ναό από το Ιερό Βήμα φέρεται η ιερή εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής που θεωρείται έργο μόλις του 17ου αιώνα. Αμέσως μετά ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη το θαυμάσιο μαρμάρινο Κιβώριο που σκέπει την Αγία Τράπεζα ενώ οι τέσσερις κίονές του φέρουν κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Πίσω δε από το Κιβώριο στη κόγχη του Ιερού Βήματος βρίσκεται το μαρμάρινο «σύνθρονο» επί οκταβάθμιτης κλιμακωτής αμφιθεατρικής μαρμάρινης κατασκευής που δεσπόζει του χώρου.
Στον κυρίως ναό φέρονται ως προσθήκες ιδιαίτερα δωμάτια που αποτελούν ιερά παρεκκλήσια. Έτσι στο αριστερό τμήμα υφίσταται ένα ευρύ παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο και ένα έτερο των Αγίων Αναργύρων, ενώ στο δεξιό βρίσκονται του Αγίου Φιλίππου και της Οσίας Θεοκτίστης εντός του οποίου υφίσταται και το μνήμα της.
Στη νότια πλευρά, εκτός του μεγάλου ναού, βρίσκεται το αρχαίο Βαπτιστήριο που ανάγεται στον 4ο αιώνα και θεωρείται το καλλίτερα διατηρημένο βαπτιστήριο όλης της Ορθόδοξης Ανατολής. Πρόκειται για ιδιαίτερο ναό, τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και νάρθηκα, χαμηλότερο του κύριου ναού, όπου υπάρχει η μαρμάρινη σταυρόσχημη κολυμβήθρα όπου το μεγαλύτερο κατά ύψος μέρος της βρίσκεται μέσα στο έδαφος.
Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι στο κτιριακό συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής, λειτουργεί και το Βυζαντινό Μουσείο.
