Αυτή την περίοδο υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για το μέλλον των αρχαίων λατομείων μαρμάρου της Πάρου. Πρόκειται για ένα πολύπλευρο και περίπλοκο ζήτημα στην αντιμετώπιση του οποίου οι ΦτΠΑ συμμετέχουν ενεργά. Σ’ αυτό το άρθρο γίνεται μια σύντομη αναφορά στην ιστορική και πολιτιστική σημασία των αρχαίων λατομείων και στις προσπάθειες για την προστασία και προβολή της μοναδικής αυτής πολιτιστικής κληρονομιάς στις οποίες πρωτοστατεί η «Πάρκο Αρχαίων Λατομείων Μαρμάρου Πάρου ΑΜΚΕ».
Η αρχαιολογική και πολιτιστική αξία των αρχαίων λατομείων μαρμάρου
Ιστορικά, η Πάρος ήταν γνωστή για το εκλεκτό λευκό της μάρμαρο και, σήμερα, εγκαταλειμμένα λατομεία μαρμάρου βρίσκονται σε αφθονία στο νησί. Οι κύριες ομάδες αρχαίων λατομείων βρίσκονται κοντά στο χωριό Μαράθι. Λειτουργούσαν από την Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3.200 π.Χ.) έως και τον 19ο αιώνα. Περιλαμβάνουν μια σειρά από υπέροχες υπόγειες στοές που δημιουργήθηκαν από την εξόρυξη μαρμάρου. Όλα αυτά σε ένα μαγευτικό φυσικό περιβάλλον.
Τα πιο γνωστά είναι τα δύο υπόγεια λατομεία, γνωστά ως Νυμφών και Πανός, που ήταν η πηγή του εξαιρετικά λαμπρού μαρμάρου, του λυχνίτη. Σε κοντινή απόσταση, στην τοποθεσία Λάκκοι, υπάρχουν τουλάχιστον 20 υπαίθρια λατομεία. Αυτά αποτελούσαν την πηγή πιο χονδρόκοκκου μαρμάρου από τον λυχνίτη, που χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε αρχιτεκτονικά έργα και είναι παλαιότερα από αυτά των Νυμφών και του Πανός.
Το παριανό μάρμαρο έγινε το κυρίαρχο μέσο στη μνημειακή τέχνη από τον 6ο αιώνα π.Χ. και διατήρησε την κυρίαρχη θέση του κατά την κλασική περίοδο και στη συνέχεια μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ. Ο Ερμής του Πραξιτέλη, η Αφροδίτη της Μήλου, ο Αύγουστος της Πρίμα Πόρτα είναι μερικά μόνο από τα διάσημα έργα τέχνης φτιαγμένα από παριανό μάρμαρο που κοσμούν μεγάλα μουσεία της Ευρώπης.
Το παριανό μάρμαρο εξήχθη όχι μόνο σαν ακατέργαστη μάζα αλλά και σε μορφή έργων τέχνης, όπως αγάλματα, κίονες, ταφικά μνημεία, στήλες ή σαρκοφάγοι. Εργαστήρια γλυπτικής άκμασαν στην Πάρο. Οι εξαγωγές έργων τέχνης και ημιτελών έργων συνοδεύονταν συχνά από Παριανούς γλύπτες. Έργα φτιαγμένα από παριανό μάρμαρο έχουν εντοπιστεί σε μια εκτεταμένη περιοχή από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Ισπανία.
Αυτή η τεράστια βιομηχανική και εμπορική δραστηριότητα έφερε οικονομική άνθηση αλλά και αίγλη στην Πάρο κατά την αρχαιότητα. Η πρωτεύουσα της πόλης-κράτους της Πάρου ήταν γνωστή ως η “λαμπροτάτη των Παρίων πόλις”, στολισμένη με έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής από παριανό μάρμαρο. Ήταν μια σημαντική πόλη 40.000 κατοίκων, συμπεριλαμβανομένου ενός μεγάλου αριθμού δούλων που εργάζονταν κάτω από σκληρές συνθήκες στα λατομεία.
Τα αρχαία λατομεία αναβίωσαν τον 19ο αιώνα από μια σειρά ξένων εταιρειών που εξόρυξαν τα υπόλοιπα κοιτάσματα λυχνίτη. Τα εγκαταλειμμένα λατομεία ξεχάστηκαν σε μεγάλο βαθμό το πρώτο μισό του 20ού αιώνα και μόνο από τη δεκαετία του 1960 και μετά οι ντόπιοι και ο αυξανόμενος αριθμός τουριστών άρχισαν να αναγνωρίζουν αυτούς τους κρυμμένους θησαυρούς. Τα λατομεία χαρακτηρίστηκαν προστατευόμενος «αρχαιολογικός χώρος» το 1974, ο οποίος επεκτάθηκε το 2000 για να συμπεριλάβει και τα επιφανειακά λατομεία στους Λάκκους. Η έκταση καλύπτει σχεδόν 2.000 στρέμματα, τα οποία ανήκουν εξ ολοκλήρου σε ιδιώτες. Το 2018, το τμήμα που περιέχει σημαντικά, αλλά σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειμμένα, βιομηχανικά κτίρια από τη λειτουργία των λατομείων του 19ου αιώνα, χαρακτηρίστηκε επίσης ως «ιστορικός τόπος» με υπουργική απόφαση. Το Υπουργείο Πολιτισμού και συγκεκριμένα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων είναι θεσμικά υπεύθυνη για τον αρχαιολογικό χώρο.
Ένα μακροπρόθεσμο όραμα αρχίζει να γίνεται πραγματικότητα
Σημαντικό ορόσημο στη διαδικασία της εκ νέου επισήμανσης της αξίας των αρχαίων λατομείων ήταν ένα διεθνές αρχαιολογικό συνέδριο με τίτλο Paria Lithos, που πραγματοποιήθηκε στην Πάρο το 1997. Συγκεντρώθηκε μεγάλος όγκος σχετικών ερευνών που τεκμηρίωσε την αναγνώριση της μοναδικής σημασίας των αρχαίων λατομείων. Το ψήφισμα του συνεδρίου περιελάμβανε ότι: «Η περιοχή Μαράθι-Λάκκοι είναι μια σύνθετη ένωση ανθρώπου και φύσης. Πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για τη μετατροπή της ζώνης σε αρχαιολογικό-πολιτιστικό πάρκο, το οποίο θα περιλαμβάνει λατομεία, τοπίο και κτίρια, τα οποία κτίρια αποτελούν ένα σημαντικό συγκρότημα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα. Μετά την αποκατάσταση, τα κτίρια θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για πολιτιστικούς και επιστημονικούς σκοπούς».
Δυστυχώς, δεν έγινε τίποτα τα επόμενα 20 χρόνια και η κατάσταση των λατομείων έφτασε να είναι απογοητευτική, με τις αρχαίες στοές παραμελημένες και μη επισκέψιμες – πηγή συνεχούς απογοήτευσης για χιλιάδες επισκέπτες της Πάρου.
Βλέποντας τα θέματα προστασίας και παραμέλησης να παραμένουν άλυτα για τόσο καιρό, οι ΦτΠΑ μαζί με άλλους τοπικούς συλλόγους επιδίωξαν να κινητοποιήσουν τους τοπικούς φορείς σε μια πρωτοβουλία για τη διάσωση, προστασία και ανάδειξη του μνημείου των αρχαίων υπόγειων λατομείων και του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου. Βασικό βήμα ήταν η ημερίδα που οργανώθηκε στην Πάρο τον Νοέμβριο του 2019, στην οποία συμμετείχαν τοπικοί σύλλογοι, ο Δήμος Πάρου, εκπρόσωποι του Υπουργείου Πολιτισμού και προσκεκλημένοι ομιλητές υψηλού επιπέδου. Έθεσε τις βάσεις για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη να ξεκινήσουν μία ουσιαστική συνεργασία και να αναζητήσουν πρακτικές λύσεις αντί να αλληλοκατηγορούνται για παλιές αποτυχίες και για την σημερινή κατάσταση των λατομείων.
Πρωταρχικό ρόλο σε αυτές τις προσπάθειες έχει πλέον η μη κερδοσκοπική οργάνωση «Πάρκο Αρχαίων Λατομείων Μαρμάρου Πάρου ΑΜΚΕ», η οποία ξεκίνησε τις δραστηριότητές της τον Ιούλιο του 2022 με στόχο την προώθηση και υποστήριξη της προστασίας των αρχαίων λατομείων μαρμάρου και τη δημιουργία αρχαιολογικού και πολιτιστικού πάρκου στο Μαράθι. Οι ΦτΠΑ και πέντε άλλα τοπικά σωματεία βρίσκονται πίσω από αυτήν την πρωτοβουλία. Η ΑΜΚΕ ενεργεί σε στενή συνεργασία με τα ιδρυτικά σωματεία και με τις αρμόδιες δημόσιες αρχές, ιδίως την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του Υπουργείου Πολιτισμού και τον Δήμο Πάρου.
Η ΑΜΚΕ καθοδηγείται από τη φιλοδοξία να ξεπεράσει την πολυετή παραμέληση αυτού του μοναδικού μνημείου και έχει ένα μακροπρόθεσμο όραμα να επιτύχει την αναγνώρισή του ως Μνημείου Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Είναι προσανατολισμένο στη δράση, αντί να επικεντρώνεται στην έκφραση απόψεων και αναγνωρίζει ότι θα χρειαστεί να γίνουν πολλά, συχνά μικρά, βήματα από διάφορους δημόσιους και άλλους φορείς και άτομα για να επιτευχθεί σταδιακά ο στόχος της διαφύλαξης του μέλλοντος των αρχαίων λατομείων και της προβολής τους σε παγκόσμιο επίπεδο.
To 2023, η ΑΜΚΕ «Πάρκο Αρχαίων Λατομείων Μαρμάρου Πάρου» δραστηριοποιείται σε πολλά διασυνδεδεμένα έργα, προετοιμάζοντας και προωθώντας την υλοποίησή τους, συμπεριλαμβανομένης και της συγκέντρωσης πόρων. Τα έργα αυτά εμπίπτουν σε τρεις ενότητες:
Προστασία του μνημείου των υπόγειων στοών των λατομείων:
- Τρισδιάστατη ψηφιακή τοπογραφική αποτύπωση και γεωλογική διερεύνηση των υπόγειων στοών από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το έργο αυτό χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και πλησιάζει στην ολοκλήρωσή του. Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα παρουσιάστηκαν σε ημερίδα στην Παροικιά στις 27 Νοεμβρίου 2022.
- Εντοπισμός των κινδύνων σταθερότητας και εγκατάσταση ενός μόνιμου συστήματος παρακολούθησης της, υποστήριξη τμημάτων των στοών, όπου κριθεί αναγκαία και άλλα δέοντα μέτρα αποκατάστασης, έτσι ώστε να επιτραπεί τελικά η πρόσβαση των επισκεπτών σε ορισμένα τμήματα των στοών.
Βελτίωση της εμπειρίας και της εκτίμησης των λατομείων από τον εικονικό και φυσικό επισκέπτη:
- Δημιουργία και συνεχής ανάπτυξη του ιστοτόπου parianmarble.gr που συγκεντρώνει εκτενείς πληροφορίες και γνώσεις για τα λατομεία, συμπεριλαμβανομένων πληροφοριών για έργα τέχνης από παριανό μάρμαρο, και τα νέα σχετικά με τη δημιουργία του αρχαιολογικού-πολιτιστικού πάρκου.
- Βελτιωμένη σήμανση και καθαρισμός των μονοπατιών και άλλων κοινόχρηστων χώρων στον αρχαιολογικό χώρο των αρχαίων λατομείων.
- Διοργάνωση ξεναγήσεων στον αρχαιολογικό χώρο σε συνεργασία με τους FoPA και άλλους τοπικούς φορείς – η πιο πρόσφατη έγινε τον Νοέμβριο του 2022.
- Πρόγραμμα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης καθώς και την τοπική κοινωνία στην Πάρο που να περιλαμβάνει βίντεο, ομιλίες και άλλες δραστηριότητες.
Δημιουργία και ανάδειξη του νέου αρχαιολογικού-πολιτιστικού πάρκου:
- Αρχική στρατηγική branding για το αρχαιολογικό-πολιτιστικό πάρκο, που παρουσιάστηκε στην εναρκτήρια εκδήλωση της ΑΜΚΕ τον Ιούλιο του 2022 στο Μαράθι.
- Κατάρτιση γενικού σχεδίου (master plan) για το αρχαιολογικό-πολιτιστικό πάρκο μέσα από συμμετοχική διαδικασία. Οι όροι ανάθεσης έχουν συνταχθεί σε συνεργασία με την Υπηρεσία Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού.
- Προσέγγιση των ιδιοκτητών γης του αρχαιολογικού χώρου, σε συνεργασία με το Υπουργείο και τον Δήμο, με σκοπό την εξασφάλιση της ιδιοκτησίας ή της χρήσης των κύριων χώρων του Πάρκου μέσω αγοράς, μίσθωσης ή δωρεάς.
Για να μπορέσει να υλοποιήσει όλα αυτά και άλλα συγκεκριμένα έργα, το «Πάρκο Αρχαίων Λατομείων Μαρμάρου Πάρου», ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός χρειάζεται την υποστήριξη των κατοίκων της περιοχής και των φίλων του νησιού, ιδιαίτερα των μελών των FoPA και των άλλων συλλόγων που υποστήριξαν τη δημιουργία του. Σε αυτό το στάδιο είναι ιδιαίτερα απαραίτητη η χρηματική στήριξη για την εκπόνηση του γενικού σχεδίου (master plan), για την ανάπτυξη του προγράμματος για τα σχολεία και τη μίσθωση ή την αγορά των κύριων εκτάσεων μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.
Χάρης Μαρτίνος & Μαρουσώ Μπούρα
*Ο Μη Κερδοσκοπικός Σύνδεσμος «ΦΙΛΟΙ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥ & ΑΝΤΙΠΑΡΟΥ» συγκεντρώνει ανθρώπους που είναι δεμένοι με το νησί και που αναγνωρίζουν και τους απασχολούν τα περιβαλλοντικά, πολιτιστικά, κοινωνικά και αναπτυξιακά θέματα της Πάρου. Ο σύνδεσμος προωθεί τη δημόσια συζήτηση και υποστηρίζει δράσεις που στοχεύουν στη διατήρηση του κυκλαδικού χαρακτήρα του νησιού και στην βιώσιμη ανάπτυξή.
